Η προτροπή διαφυγής και η άρνηση του Χρυσοστόμου: Η προσπάθεια του καθολικού αρχιεπισκόπου Σμύρνης να τον σώσει
ΕπικαιρότηταΤον καθολικό αρχιεπίσκοπο Σμύρνης Τζιοβάνι Μπατίστα Φεντερίκο Βαλέγκα (Giovani Battista Federico Vallega, 1876-1944) λίγοι τον γνωρίζουν στην Ελλάδα, καθώς σπανίως αναφέρεται με το ονοματεπώνυμό του. Τον ξέρουμε, όμως. Τον έχουμε συναντήσει στην ελληνική βιβλιογραφία της Καταστροφής του 1922 ως τον καθολικό αρχιεπίσκοπο που επισκέφθηκε τον ορθόδοξο μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσόστομο λίγο πριν από τη μαρτυρική θανάτωσή του, τον προειδοποίησε για τον κίνδυνο που διατρέχει και του πρότεινε να αναλάβει την ασφαλή φυγάδευσή του, ανακοινώνοντάς του την εξασφάλιση θέσης σε ατμόπλοιο που αναχωρούσε. Είναι γνωστή, επίσης, η αρνητική απάντηση του Χρυσοστόμου στην πρόταση του ανώτατου καθολικού ιερωμένου του Βατικανού.
Νοέλ Μπάξερ – 08-09-2025 – ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
Η πρωτοβουλία με την πρόταση διάσωσης του ορθοδόξου κληρικού φανερώνει ότι ο ίδιος, ο ρωμαιοκαθολικός, ένιωθε ασφαλής και ότι δεν είχε λόγο εκείνος να φύγει, αφού Ιταλοί και Γάλλοι δεν ανήκαν στους εχθρούς των νικητών. Επιπροσθέτως, στηριζόταν στην πεποίθησή του ότι είχε τη δύναμη, στη Σμύρνη των μεταβατικών ημερών, να χειρίζεται καταστάσεις λόγω της ισχύος του ανώτατου ιερατικού αξιώματός με το κύρος του Βατικανού.
Η έκπληξη του Βαλέγκα θα ήταν τεράστια όταν ώρα με την ώρα μετά τη μαρτυρική θανάτωση του Χρυσοστόμου θα διαπίστωσε πως ούτε ο ίδιος ήταν ασφαλής, ούτε μπορούσε να διαφυλάξει την ασφάλεια των ενοριτών του. Ακόμη κι αυτών των μοναχών του. Μήτε είχε τη δύναμη τελικώς να διαχειρισθεί καταστάσεις υπό τη νέα διοίκηση. Μήτε καν την κοινοτική περιουσία να προστατεύσει, παρά να παρακολουθεί το ένα μετά το άλλο καθολικά ιδρύματα, εκπαιδευτήρια, εκκλησίες να χάνονται! Με συντριβή είδε την ενορία του και τη θρησκευτική κοινότητά του να καταστρέφονται όπως και όσο (σχεδόν) και των ορθοδόξων!
Για την ολική καταστροφή του Κάτω Μαχαλά, του εκτενούς χριστιανικού τομέα όπου συγκατοικούσαν χριστιανοί όλων των δογμάτων, και εκεί οφείλονταν η ευπορία, η ομορφιά και η φήμη της Σμύρνης, τρεις ημέρες αποδείχθηκαν αρκετές. Οι φλόγες τον σάρωσαν, τον ερήμωσαν και τον ισοπέδωσαν απ’ άκρου εις άκρον, με μόνο ένα τμήμα της βόρειας Πούντας να ξεφεύγει λόγω της αλλαγής της κατεύθυνσης του αέρα. Τα σύννεφα των καπνών έκρυψαν τον ήλιο, αλλά και αντιστρόφως έκρυψαν από τον ήλιο (και από τα πλοία στο λιμάνι) πολλή από την αγριότητα των γεγονότων και την ανθρώπινη εξαθλίωση. Οι βρυχηθμοί της φωτιάς και οι κρότοι των κτιρίων που κατέρρεαν, σκέπασαν φωνές, κραυγές, ουρλιαχτά και παρακλήσεις.
Είδε την κόλαση
Στις 15 Οκτωβρίου συντετριμμένος έγραψε την παρακάτω επιστολή προς τον καρδινάλιο Μερσιέ (Mercier), στο Βέλγιο, στην οποία του εξέθετε την τραγική κατάσταση ποιμνίου, ιερέων και του ιδίου και ζητούσε βοήθεια.
Επιστολή του Σεβ. Βαλέγκα, Αρχιεπισκόπου Σμύρνης, προς τον Εξοχ. Καρδινάλιο Μερσιέ.
Σμύρνη, 15 Οκτωβρίου 1922
«Εξοχότατε Καρδινάλιε,
Θα έχετε πληροφορηθεί από τις εφημερίδες τη φρικτή καταστροφή της Σμύρνης, από την οποία μόνο χάρη σε θαύμα διαφύγαμε, ποιμένες και ποίμνιο, σώοι, αλλά σε απόλυτη ένδεια. Προβλέποντας τη συμφορά που μας απειλούσε, είχα καταβάλει κάθε προσπάθεια για να αποτρέψω τα αντίποινα των νικητών μάταιος κόπος, η καταστροφή μάς έπληξε αμείλικτα.
Τη νύχτα της 13ης Σεπτεμβρίου ξέσπασε η πυρκαγιά, ταυτόχρονα σε πολλά σημεία της αρμενικής συνοικίας έπρεπε να τραπούμε σε άτακτη φυγή μέσα στο σκοτάδι, καταδιωκόμενοι από τις φλόγες, προς τη θάλασσα, αναζητώντας καταφύγιο σε γαλλικά ή ιταλικά πλοία αγκυροβολημένα στον κόλπο. Από εκεί, αγωνιώντας επί τρεις ημέρες και τρεις νύχτες, βλέπαμε τη Σμύρνη να καίγεται είδαμε να καταρρέουν τόσα και τόσα δημόσια κτίρια και ιδιωτικά οικήματα, από τη βίαιη ορμή μιας ανελέητης φωτιάς που σπλαχνίστηκε μόνο την τουρκική συνοικία και την εκκλησία των Δομινικανών με ένα τμήμα της συνοικίας που κατοικείται από τους Ιταλούς.
Τα ερείπιά μας είναι οικτρά. Η Αρχιεπισκοπή και ό,τι περιείχε, όλες οι καθολικές εγκαταστάσεις, εκκλησίες, μοναστήρια, σχολεία, τα πάντα έγιναν λεία της φωτιάς και όλα ισοπεδώθηκαν. Μόνο μία από τις εκκλησίες, η καθεδρική βασιλική του Αγίου Ιωάννη, σώθηκε μεν, αλλά λεηλατήθηκε και συλήθηκε, χωρίς πλέον να μπορεί να λειτουργηθεί.
Δεν ζητώ, Εξοχότατε, να με λυπηθείτε για την προσωπική μου συμφορά. Εχασα τα πάντα, είναι αλήθεια, είμαι καταδικασμένος, όπως και οι φτωχοί ιερείς μου, να ζητιανεύω το ψωμί μου. Ομως αυτό είναι το μερίδιό μου στη συνολική θυσία της πόλης και ευχαριστώ τον Θεό που μου επέτρεψε να μην πεθάνω χωρίς να δεχθώ ένα πλήγμα για την αγάπη Του, ούτε να αφήσω το Ευαγγέλιο χωρίς μάρτυρα. Ο Αρχιεπίσκοπος της Σμύρνης δεν έχει πια άμφια, ούτε μίτρα, ούτε διακριτικά του έχουν αφαιρεθεί όλα όσα είναι απαραίτητα για τη διακονία των θείων μυστηρίων. Ομως ο ποιμένας του ποιμνίου που του έχει ανατεθεί η προστασία, ο πατέρας τόσων δυστυχισμένων τέκνων που επιστρέφουν στη φροντίδα του, έχει την καρδιά συντετριμμένη μπροστά στην ανικανότητά του να τα ανακουφίσει. Δεν έχουν πια μείνει εδώ παρά λίγοι καθολικοί, υπήκοοι ξένων κρατών, και οι Τούρκοι ούτε Ελληνες ούτε Αρμένιοι. Υπολογίζεται ότι 250.000 κάτοικοι εξαναγκάσθηκαν να φύγουν. Τι δυστυχίες με πολιορκούν! Πόσοι δυστυχείς, άλλοτε πλούσιοι, τώρα μέσα στην ένδεια είναι αναγκασμένοι να ζητιανεύουν! Μα ποια πόρτα να χτυπήσουν;
Είμαστε βυθισμένοι, το ποίμνιό μου κι εγώ, μέσα σε αφόρητη δυστυχία. Η εκκλησία μου έχει καταρρεύσει. Αναρωτιόμαστε με φόβο τι το μέλλον μας επιφυλάσσει δεν μπορούμε να περιμένουμε τίποτα εκτός από βοήθεια από την Αγία Εδρα, ανάλογη με την έκταση των καταστροφών μας.
Μέσα σε αυτήν την κατάσταση τη σχεδόν απέλπιδα, ανάμεσα στα ερείπια και τη συντριπτική ερήμωση που με περιβάλλει, η σκέψη μου, Εξοχότατε, στρέφεται σε εσάς, προς τον Μέγα Καρδινάλιο του οποίου η καρδιά, έχοντας υποφέρει τόσο, δεν μένει αδιάφορη σε καμία δυστυχία και προς το Βέλγιο, με το οποίο με συνδέουν τόσες όμορφες αναμνήσεις και πολύτιμες φιλίες που διαφύλαξα από τα δώδεκα χρόνια που έζησα εκεί ως γραμματέας και ακροατής της Νουντσιατούρας στις Βρυξέλλες, όπου συνδέθηκα με τη θρησκευτική ζωή του τόπου και με τις δοκιμασίες του κατά τον πόλεμο.
Είναι μια ακτίνα ελπίδας που διαπερνάει τον σκοτεινό ουρανό μου. Εχω εμπιστοσύνη ότι με την υποστήριξή Σας, η έκκλησή μου προς το ευγενές Βέλγιο δεν θα μείνει χωρίς αντίκτυπο ότι οι Βέλγοι, σμιλεμένοι από τη δυστυχία, δεν θα αρνηθούν τον οίκτο τους στον φτωχό Αρχιεπίσκοπο, που τους ικετεύει με δάκρυα στο όνομα του λαού του, στο όνομα της Εκκλησίας του.
Θα αφήσουν να χαθεί η Σμύρνη, η μητροπολιτική Εκκλησία της Ασίας, η μόνη επιζήσασα από τους αποστολικούς χρόνους, αυτή που ευαγγελίστηκε ο Απόστολος Παύλος, όπου ο Αγιος Ιωάννης εγκατέστησε ως επίσκοπο τον Αγιο Πολύκαρπο, μαθητή του; Η τόσο αγαπητή στη Γαλατία, στην οποία χάρισε τον Ειρηναίο, μεταδίδοντάς της έτσι την αγνή παράδοση των Αποστόλων; Τόσο αγαπητή σε ολόκληρη τη Χριστιανοσύνη για τις ένδοξες και σεπτές αναμνήσεις της;
Η Σμύρνη δεν θα ανασυρθεί από τον τάφο της παρά μόνο με την παρέμβαση του καθολικού κόσμου και αυτός δεν θα παραλείψει να συγκινηθεί, αν το Βέλγιο τον παρασύρει με το ακαταμάχητο παράδειγμα της φιλανθρωπίας του, με μία από εκείνες τις ωραίες χειρονομίες οικουμενικής αδελφοσύνης στις οποίες είναι συνηθισμένο.
Εξοχότατε, σας άνοιξα την καρδιά μου, ενός επισκόπου συντετριμμένου από τα βάσανα του ποιμνίου του έφερα έως Εσάς τη σπαρακτική κραυγή της δυστυχίας του. Επιτρέψατέ μου να ελπίζω πως μέσω της δικής Σας μεσολάβησης, τούτη η έκκληση θα αντηχήσει στον βελγικό Tύπο και θα προκαλέσει κύμα γενναιόδωρης συμπάθειας για την υπόθεση της Σμύρνης.
Δεχθείτε, Εξοχότατε, την έκφραση του θρησκευτικού σεβασμού μου».
Τζ. Βαλέγκα
Αρχιεπίσκοπος Σμύρνης
Τρεις σημαντικές πληροφορίες
Η έκταση της καταστροφής της καθολικής παροικίας Σμύρνης, η αιφνίδια και αφόρητη ένδεια ποιμνίου και ιερέων, και ο συντετριμμένος αρχιεπίσκοπος προκαλούν τον οίκτο παρά τα 103 χρόνια που μεσολάβησαν. Εχει αναμφισβήτητα ιστορικό ενδιαφέρον η με τη ματιά ενός δυτικού ιερωμένου παράθεση των γεγονότων και των συνεπειών τους, τα οποία αφάνισαν την ελληνική και την αρμενική παρουσία, η ιδιαίτερη αξία όμως τούτου του επίσημου εγγράφου έγκειται σε τρεις πληροφορίες που δίδει:
Η πρώτη είναι ότι η πρόταση διάσωσης προς τον ορθόδοξο μητροπολίτη, που γνωρίζαμε, πιθανώς δεν ήταν η μόνη ενέργεια του καθολικού αρχιεπισκόπου για την αποτροπή της επερχόμενης συμφοράς. Πιθανώς να προέβη και σε άλλες ενέργειες, τις οποίες αγνοούμε και θα είχε ενδιαφέρον κάποτε να πληροφορηθούμε. Η χρήση πληθυντικού αριθμού από τον ίδιο άλλωστε αυτό υπονοεί. Ηταν ή δεν ήταν η μοναδική, η πρόταση διάσωσης του Χρυσοστόμου υπήρξε αναμφίβολα κορυφαία.
Το δεύτερο σημαντικό της επιστολής είναι η δήλωση του κινήτρου που περιέχει, ότι η πρόκληση της συμφοράς οφειλόταν στα αντίποινα των νικητών, και η έμμεση αναφορά ενοχής των Τούρκων, ως «οι νικητές». Λόγω της σημαντικότητας του ατόμου που γράφει την επιστολή και της επισημότητας του εγγράφου, η γραπτή δήλωση έχει υπόσταση και βάρος κατάθεσης.
Το «νικητές» του Βαλέγκα δεν ήταν καθόλου αόριστο. Από τις μαρτυρίες αυτοπτών μαρτύρων Ελλήνων και ξένων προκύπτει πως είχε επικρατήσει τότε στη Σμύρνη μια αναγνωρίσιμη κοινή ονομασία των επιμέρους εθνικών ομάδων της Σμύρνης ως οι νικημένοι, οι νικητές, οι ξένοι, οι στόλοι.
Η τρίτη σημαντική πληροφορία είναι πως όλη η χριστιανική Σμύρνη κάηκε και καταστράφηκε ολοσχερώς το 1922 (πλην Πούντας) κι όχι μόνο η ελληνική και η αρμενική συνοικία. Ο Βαλέγκα μάς ανοίγει τη μεγάλη εικόνα της καταστροφής εντάσσοντας στο σκηνικό και τα οικήματα των Σμυρνιών δυτικής καταγωγής, καθώς και τα κτίρια κοινωφελείας και προπαγάνδας της καθολικής παροικίας. Η συμμετοχή τους στα κατεστραμμένα αποτελεί ιστορική πραγματικότητα, η οποία είναι καταγεγραμμένη στις φωτογραφίες από τα καμένα.
Εξάλλου ήταν αναμενόμενο πως θα συνέβαινε έτσι αφού, στη μεριά της πόλης προς τη θάλασσα, δυτικές εκκλησίες και μονές, νοσοκομεία, εκπαιδευτήρια, λοιμοκαθαρτήρια, προξενεία και ταχυδρομεία, εμπορικά καταστήματα κι επιχειρήσεις, εντευκτήρια κ.ά. βρίσκονταν διάσπαρτα ανάμεσα σε ελληνικά κτίρια. Οι παλαιοί χάρτες της Σμύρνης με τα τοπόσημα μνημονεύουν τη συνύπαρξη των διαφόρων χριστιανικών δογμάτων. Το πύρινο κύμα, όπως ορίζει η κοινή λογική, απλώθηκε παντού.
Ο επιστολογράφος αναφέρεται στην καθολική Σμύρνη που χάθηκε. Στο υποσύνολο που του αναλογεί και τον ενδιαφέρει πρωτίστως. Τούτη η μερίδα της χαμένης Σμύρνης κάποια στιγμή για κάποιο λόγο στην Ελλάδα σαν να υποφωτίστηκε, ενώ διεθνώς η χαμένη Σμύρνη είναι η χριστιανική Σμύρνη.
Στη χριστιανική Σμύρνη, ομοίως, αναφερόταν και ο Μιχαήλ Ροδάς στις επιφυλλίδες του που δημοσίευσε την αμέσως επόμενη περίοδο της Καταστροφής στην αθηναϊκή εφημερίδα «Φωνή του Λαού». Ο Ροδάς διηύθυνε το Γραφείο Τύπου της Αρμοστείας επί Στεργιάδη, έζησε στη Σμύρνη τρία χρόνια και γνώριζε καλά την πόλη με την ιδιαιτερότητα της πολυεθνικής της συγκατοίκησης στον χριστιανικό τομέα. Συνύπαρξη που μοιραία κι αυτονόητα μοιράστηκαν και στη φωτιά, και αυτό περιγράφει χαρακτηριστικά:
«Αι τρομεραί φλόγες δεν κατέφαγον μόνον τα ελληνικά σχολεία, τας ελληνικάς εκκλησίας, τας συνοικίας και τα ελληνικά καταστήματα. Μετέβαλον εις αμόρφους όγκους όλας τας συνοικίας των καθολικών, εκτός μέρους της ιταλικής, κατέστρεψαν τα σχολεία των και τα καταστήματά των, το αγγλικόν προξενείον, το μέγα αμερικανικόν θέατρον, το οποίον είχε δημιουργηθή διά χρημάτων ελληνικών, και επί της μεγάλης ιταλικής σχολής της Παραλλήλου κατεφαγώθησαν υπό του πυρός αι επιγραφαί του “Αντρέα Ντόρια”.
Οποία τραγική έκπληξις διά τους Λεβαντίνους. Πέντε ημέρας μετά την αναχώρησιν των Ελλήνων, ολόκληρος η πόλις παρεδόθη εις τας φλόγας. Και τότε έκλαυσαν και αυτοί, όπως έκλαυσαν πικρότατα και οι Ελληνες διά την καταστροφή των».
Συνεπώς, την ίδια εικόνα με διαφορετικά λόγια περιγράφουν και ο Ελληνας δημοσιογράφος και ο Ιταλός ιερωμένος. Ο τελευταίος κλήθηκε να διαχειριστεί, στο πεδίο της καταστροφής, όχι μόνο τα δικά του αισθήματα αλλά και όλου του ποιμνίου του, που αναζητούσε σε αυτόν παρηγοριά και βοήθεια. Ενιωσε την πίεση της επείγουσας ανάγκης να βρει λύσεις άμεσες, όπως η σίτιση, αλλά και μακροχρόνιες, ιδιαιτέρως τους πόρους της ανοικοδόμησης. Η παροικία χρειαζόταν νέα σχολεία, νοσοκομεία και ευαγή ιδρύματα. Οι καθολικοί μοναχοί, άστεγοι μετά τη φωτιά, ήταν ανάγκη το συντομότερο να επιστρέψουν στην ξανακτισμένη μονή τους, του πολιούχου Αγίου Πολυκάρπου.
Γολγοθάς! Το βάρος τεράστιο στους ώμους του αρχιεπισκόπου, του αυτοπαρουσιαζόμενου ως «συντετριμμένου από τα βάσανα του ποιμνίου του». Παράλληλα, σε προσωπικό επίπεδο καλείτο να διαχειρισθεί την ατομική ήττα του και απογοήτευση, επειδή ενώ προέβλεψε και προσπάθησε με κάθε τρόπο, όπως ομολογεί στην επιστολή του, τελικώς ουδέν κατάφερε. Επιπλέον τούτου θα βασάνιζε ενδεχομένως την ψυχή του η σύγκρουση ανάμεσα στη νέα εικόνα του της παντελούς αδυναμίας και στην πρότερη της παντοδυναμίας του.
«Τραυματισμένος από τον όλεθρο του 1922», όπως περιγράφεται, αμέσως μετά ασθένησε. Ακόμη κι έτσι, έφερε εις πέρας το καθήκον, τον Γολγοθά του, επί εξίμισι έτη. Τον Μάρτιο του 1929 μετακινήθηκε στη Νικόπολη της Ηπείρου. Απεβίωσε σε ηλικία 68 ετών.
Η συγκλονιστική επιστολή του αρχιεπισκόπου έρχεται στο φως σήμερα από το μακρινό 1922, σε πρώτη δημοσίευση, μεταφρασμένη. Η ιστορία που αφηγείται φαινομενικώς μόνο είναι παλαιά. Δεν λήγει όσο υπάρχει έστω κι ένας αναγνώστης της που από το τραγικό περιεχόμενο και τη δραματικότητα του ύφους συγκινείται.
Η κ. Νοέλ Μπάξερ είναι συγγραφέας – ιστορικός, απόγονος Σμυρνιών, Βρετανών και Λεβαντίνων.